Yumurtacı Tavuklarda Sıcaklık Stresi ve HPA Aksı: Vücudun Alarm Sistemi Nasıl Çalışır?

Sıcaklık stresi (Heat Stress, HS), kümes hayvanlarında verimliliği sınırlayan önemli çevresel stres etkenlerinden biridir. Özellikle yaz aylarında, yüksek sıcaklık ve nem kombinasyonu, yumurtacı tavukların fizyolojik dengesini bozarak üretim performansı, bağışıklık sağlığı ve genel refah üzerinde olumsuz etkiler yaratır. Tavukların ter bezlerinin bulunmaması ve sınırlı ısı kaybı mekanizmaları, onları sıcaklık stresine karşı daha savunmasız hale getirir.

Bu durum, organizmanın iç dengesini (homeostaz) korumak amacıyla bir dizi fizyolojik yanıtı devreye sokar. Bu yanıtların merkezinde ise hipotalamus-hipofiz-adrenal (HPA) aksı yer alır.

HPA Aksı: Tavuk Vücudunun “Acil Durum” Butonu

HPA aksı, merkezi sinir sistemi ile endokrin sistem arasında köprü kuran ve organizmanın stresle başa çıkma kapasitesini yöneten hayati bir aksdır. Isı stresi gibi çevresel tehditlerle karşılaşıldığında:

1. Hipotalamus kortikotropin salgılatıcı hormon (CRH) salgılar,
2. Hipofiz bezi adrenokortikotropik hormon (ACTH) salgılar,
3. Adrenal bezler ise tavuklarda başlıca stres hormonu olan kortikosteron üretimini artırır.

Tavuklarda kortikosteron, memelilerdeki kortizole karşılık gelir ve stresin sistemik yanıtlarının büyük bölümünden sorumludur.

“Hiçbir sistem uzun süreli alarm durumuna dayanamaz.”

Kısa süreli HPA aksı aktivasyonu, organizmanın adaptasyonunu desteklerken; uzun süreli aktivasyon, üretim kayıpları ve fizyolojik bozukluklara neden olur.

Sıcaklık Stresi Altında HPA Aksı Aktivasyonunun Fizyolojik Etkileri

1. Stres Hormonlarında Artış

Isı stresi, hipotalamustan başlayarak adrenal bezlere kadar uzanan HPA aksını harekete geçirir. Bu süreç sonucunda plazma kortikosteron düzeyleri belirgin şekilde artar. Yüksek kortikosteron düzeyleri;

• Protein katabolizmasını artırır
• Glikoneogenezi tetikleyerek kan glukozunu yükseltir
• Bağışıklık hücrelerinin çoğalmasını baskılar
• Yumurtlama hormonları ve büyüme hormonu salınımını azaltır

Bu değişiklikler, özellikle uzun süreli ısı maruziyetinde tavuklarda ciddi performans kayıplarına neden olur.

2. Metabolik ve Hematolojik Değişiklikler

Glukokortikoid artışı ile birlikte aşağıdaki değişiklikler gözlemlenir:

• Hiperglisemi: Kortikosteron aracılığıyla karaciğerde glikoz üretimi artar.
• Hipoalbuminemi: Karaciğerin protein sentez kapasitesi baskılanır.
• AST ve ALT düzeylerinde artış: Isı stresine bağlı karaciğer yükü ve hücre hasarını gösterir.
• NEFA ve β-hidroksibütirat düzeylerinde yükselme: Enerji ihtiyacının yağ asitlerinden sağlandığını gösterir.
• Elektrolit dengesizlikleri (hiponatremi, hiperkalemi): Hücresel düzeyde elektriksel iletimi ve kas fonksiyonlarını bozar.

3. Oksidatif Stresin Artışı

HPA aksının sürekli aktif kalması, oksidatif yükü artırır. Kortikosteron düzeylerindeki artış, hücresel düzeyde mitokondriyal aktiviteyi ve reaktif oksijen türleri (ROS) üretimini artırır. Bu durum:

• SOD (süperoksit dismutaz), katalaz, glutatyon peroksidaz gibi antioksidan enzimlerin tükenmesine
• Malondialdehit (MDA) düzeylerinde artışa
• Lipid peroksidasyonu, DNA hasarı ve hücre ölümüne neden olur.

Bu etkiler özellikle broilerlerde hızlı büyüme nedeniyle daha belirgin hale gelir.

4. Üreme Sisteminde Baskılanma

Sıcaklık stresinin HPA aksı üzerinden oluşturduğu kortikosteron artışı, üreme hormonlarını baskılar:

• LH ve FSH salgısı azalır → folikül gelişimi ve ovulasyon yavaşlar.
• Progesteron ve östrojen düzeyleri düşer → yumurta kalitesi ve kabuk yapısı bozulur.
• Vitellogenin üretimi azalır → yumurta sarısı oluşumu etkilenir.

Sonuç olarak, yumurta verimi azalır, kabuk kalitesi bozulur ve kırık oranı artar.

5. Bağışıklık Sistemi Üzerindeki Etkiler

HPA aksı aktivasyonu bağışıklık sisteminde baskılayıcı bir etki yaratır:

• Lenfoid organlar (timus, bursa, dalak) küçülür.
• Lenfosit üretimi azalır, heterofil/lenfosit (H/L) oranı yükselir (stres göstergesi).
• IgG, IgM ve IgA düzeyleri düşer.
• T ve B hücre proliferasyonu azalır.
• Aşı yanıtları zayıflar, enfeksiyonlara duyarlılık artar.

Bu, hayvanların enfeksiyonlara karşı daha savunmasız hale gelmesine neden olur.

Sıcaklık Değil, Sessiz Bir Sistem Yıkımı

Sıcaklık stresi, tavuklar için yalnızca bir çevre sorunu değil; vücut sistemlerinin tamamının  etkilendiği bir fizyolojik krizdir. HPA aksı bu krizin merkezinde yer alır. Kısa süreli aktivasyonu adaptif bir yanıt olsa da, kronikleşmesi durumunda üretim, bağışıklık ve üreme sistemlerinde ciddi hasarlara neden olur.

Bu nedenle mücadele, yalnızca sıcaklığı düşürmekle sınırlı kalmamalıdır. Tavukların fizyolojik yanıtları da hedef alınmalıdır.

Peki ne yapılmalı?

• Çevresel kontrol önlemleri (havalandırma, soğutma sistemleri) elbette önemlidir, ancak yeterli değildir.
• Beslenme yoluyla destek, hayati öneme sahiptir:
  • Antioksidan takviyesi,
  • Elektrolit dengesi sağlayıcılar,
  • HPA aksı aktivitesini modüle eden doğal içerikler (fitobiyotikler, adaptogenler vb.)

Unutulmamalıdır ki sıcaklık stresi sadece “terleme” problemi değil, bir homeostaz savaşıdır. Ve bu savaşı kazanmak, yalnızca sıcaklığı değil, vücudun verdiği yanıta karşı stratejik hareket etmeyi gerektirir.